Gespannen dialogen
Mark schneiders en Wayne Modest
Wij zijn omringd door het verleden. Je zou kunnen zeggen dat dit is wat we met erfenis bedoelen: dat wat er van het verleden resteert, wat we als individu of maatschappij belangrijk vinden om te onthouden, te herdenken, te vieren. We herdenken overwinning en nederlaag, revolutionaire strijd en bevrijding, bevochten of behaalde zelfstandigheid. We onthouden personen of groepen waarvan we geloven dat ze een belangrijke rol speelden in de bepaling van wie wij zijn. We vieren persoonlijk of nationaal vernuft en prestaties waar we trots op zijn. En hoewel het woord erfenis voor velen oornamelijk positieve associaties heeft, kunnen we ook spreken van ongemakkelijke, ‘negatieve’, zelfs moeilijke verledens waar we eveneens mee moeten leven. Vaak vergeten we die ‘negatieve’ geschiedenissen liever, van historisch onrecht, daders en slachtoffers, zoals, zoals ons koloniaal verleden bijvoorbeeld.
Hoe moeten we met ons verleden leven?
Dat het verleden in het heden voortleeft is duidelijk. Wellicht meer omstreden is hoe we met ons verleden moeten leven; hoe om te gaan met restanten van het verleden in het heden. We kiezen ervoor bepaalde geschiedenissen te onthouden of te vergeten, en zo wordt het verleden een politieke kwestie. Hoe gaan gemeentes en de overheid om met monumenten of straatnamen die koloniale ‘helden’ eren? Hoe wordt de koloniale tijd in scholen behandeld? Hoe benoemen en beschouwen we historische tijdperken, zoals de welbekende ‘Gouden Eeuw’? Wie verkiezen we tot geschiedkundige ‘helden’, en hoe herdenken we slachtoffers en over wie wordt helemaal nooit geschreven? Wat doen musea als het Tropenmuseum met objecten die in de koloniale tijd verzameld zijn, inclusief menselijke resten?
Keerzijden van dezelfde medaille
Vandaag de dag krijgen zulke vragen steeds meer aandacht in het maatschappelijk debat, voor een steeds breder publiek. Sommigen vrezen dat dit soort discussies kunnen leiden tot een almaar sterker verdeelde samenleving. Anderen zien ze als noodzakelijk, opdat de samenleving zich rekenschap kan geven van historisch onrecht en vormen zoekt om dit recht te zetten. Bij het KIT en het Tropenmuseum erkennen we het belang van beide kanten. Ze sluiten elkaar ook niet uit, maar zijn eerder keerzijden van dezelfde medaille. Het is specifiek vanwege zulke belangen, vanwege de groeiende politieke beladenheid van ons koloniale verleden, dat wij deze gids hebben opgesteld, als bijdrage aan deze discussies.
Voorbeeld van hoe het verleden in het heden voortleeft
Zoals uit deze gids zal blijken is het gebouw van het Koninklijk Instituut voor de Tropen (KIT), waar ook het Tropenmuseum gehuisvest is, een belangrijk voorbeeld van hoe het verleden in het heden voortleeft. Het is gebouwd in de eerste helft van de 20e eeuw en belichaamt de ideologieën die dienden als ondersteuning van het Nederlandse kolonialisme, of zelfs het Europese koloniale project. Het was onderdeel van de koloniale infrastructuur.
Het is verfraaid met verbeeldingen van ‘ontmoetingen’ en ‘ ontdekkingen’, over Europa’s vermeende superioriteit en moderniteit. Het verhaalt van economische en wetenschappelijke mogelijkheden om gekoloniseerde landen en volken uit te buiten. Daarnaast zijn er verhalen te vinden over gekoloniseerde volkeren, hun rituelen en hun religies. Er zijn in steen gebeitelde verhalen van grandeur en nationale trots. Dit is hoe het gebouw meestal uitgelegd wordt, als een archief van een ‘glorierijk’ koloniaal verleden. Dit is ook het verhaal dat wij hebben leren kennen.
Iets doen aan ongerechtigheden uit het verleden
Deze gids maakt deel uit van een groeiende beweging om dit soort uitleg van ons Nederlands verleden meer te bevragen, en nodigt uit tot een andere, nieuwe beschouwing van het gebouw. Sommigen menen dat een verhaal schrijven dat niet van trots spreekt neerkomt op een verhaal over schuld. Wij zien dat anders. Onze uitnodiging stelt schuld niet gelijk aan aansprakelijkheid; het zou moeilijk zijn een persoon die nu leeft aansprakelijk te stellen voor gebeurtenissen die zo lang geleden plaatsvonden. We zien het eerder als deel van onze verantwoordelijkheid om iets te doen aan ongerechtigheden uit het verleden. Dat is de insteek van deze gids.
De gids verschijnt in een tijd van toenemende druk om monumenten in de publieke ruimte die verondersteld worden het koloniale verleden te vieren, weg te halen. We begrijpen die aandrang. Ze bevestigt dat erfgoed een dynamisch begrip is en dat onze relatie tot het verleden steeds verandert. Toch is onze insteek hier anders. In plaats van het gebouw te ontdoen van de symbolen van het verleden willen wij het confronteren, er lering uit trekken. Maar we gaan verder dan dat. Wij zien deze gids als een, weliswaar gespannen, dialoog met het verleden, die ons kan helpen bij te dragen aan een betere, meer gelijkwaardige toekomst. Dat is de taak van het Koninklijk Instituut voor de Tropen en het Tropenmuseum, de twee instituten die onder andere het gebouw bewonen.
Kritische artistieke beschouwing door Brian Elstak
Dit beperkt zich ook niet tot een dialoog tussen onze twee instituten. Door de jaren heen zijn we gaan erkennen hoe lastig het is om dingen anders te zien van binnen onze instituten. Daarom hebben er ook anderen van buiten onze instituten meegewerkt aan deze dialoog; zij hebben ons geholpen onszelf kritischer te bekijken. Een van hen is de kunstenaar Brian Elstak, die we uitnodigden om zijn eigen artistieke beschouwing van het gebouw te geven. Naar Elstaks gewoonte is zijn kritiek rechttoe-rechtaan en toch genuanceerd, serieus en rigoureus, maar ook lichthartig. Zijn werk is niet alleen een dialoog met ons als de twee instituten, het is er ook een met de vorm en stijl van het gebouw; zijn stripachtige tekeningen gaan in tegen de meer verheerlijkende beeldtaal daarvan. Elstak biedt ons toegang tot een ander soort hervertelling van ons verleden vandaag; een andere blik op onszelf.
Verleden inzetten voor een beter heden en betere toekomst
Onze instituten zijn bijna een eeuw geleden samen begonnen, maar inmiddels gescheiden. Toch is er nog altijd een band, niet alleen vanwege het simpele feit dat we in hetzelfde gebouw zitten en dezelfde geschiedenis delen, maar ook door ons streven naar vrede en welvaart voor mens en milieu, nu en in de toekomst. Met deze gids nodigen wij u uit om deel te nemen aan onze dialoog met het verleden; wij hopen dat u onze visie zult delen van een verleden dat wordt ingezet voor een beter heden en een betere toekomst.
Mark Schneiders en Wayne Modest
